Jak powstał węgiel kamienny? Fascynująca podróż przez miliony lat geologicznej historii

• Węgiel kamienny to skała osadowa zawierająca 75-97% pierwiastka węgla
• Powstał głównie w karbonie (era paleozoiczna) przed 360-286 mln lat
• Proces tworzenia węgla kamiennego trwał miliony lat
• Do powstania potrzebne były warunki beztlenowe, wysokie ciśnienie i temperatura
• Głównym materiałem były szczątki roślinne z bagien i mokradeł

Węgiel kamienny to jedna z najważniejszych skał osadowych, która odgrywa kluczową rolę w światowej energetyce i przemyśle. Jego powstanie to fascynujący proces geologiczny, który trwał miliony lat i był wynikiem specyficznych warunków środowiskowych. Wszystko zaczęło się w erze paleozoicznej, głównie w okresie karbonu, gdy Ziemię porastały bujne lasy z olbrzymich paproci, skrzypów i widłaków.

Czy zastanawiałeś się kiedyś, jak te pradawne rośliny przekształciły się w czarne, energetyczne kamienie? Proces powstawania węgla kamiennego to jedna z najbardziej intrygujących przemian materii organicznej w skorupie ziemskiej. Obumierające rośliny na terenach podmokłych i bagiennych, zamiast ulegać całkowitemu rozkładowi, gromadziły się warstwami na dnie zbiorników wodnych. W warunkach ograniczonego dostępu tlenu, pod wpływem działalności mikroorganizmów, rozpoczynał się długotrwały proces przekształcania materii roślinnej.

Etapy powstawania węgla kamiennego

Formowanie się węgla kamiennego to skomplikowany, wieloetapowy proces, który geologowie dzielą na kilka kluczowych faz. Początkowo, w gorącym i wilgotnym klimacie karbonu, rozwijała się bujna roślinność. Ogromne drzewa, paprocie, skrzypy i widłaki, znacznie różniące się od współczesnych roślin, tworzyły gęste, tropikalne lasy na terenach podmokłych. Gdy rośliny te obumierały, zapadały się i gromadziły na dnie bagien czy jezior, gdzie ograniczony dostęp tlenu uniemożliwiał ich całkowity rozkład.

Pierwszym etapem było przekształcenie tej masy roślinnej w torf – substancję będącą wczesnym stadium uwęglenia. Z warstwy torfu o grubości 10-15 metrów mogła powstać później warstwa węgla o grubości zaledwie 1 metra – to pokazuje, jak intensywny był proces kompresji! W kolejnej fazie, gdy warstwy torfu zostały pokryte osadami skalnymi (piaskami, iłami), zwiększone ciśnienie i temperatura inicjowały proces diagenezy. Pod wpływem tych czynników torf przekształcał się w węgiel brunatny, zawierający więcej pierwiastka węgla niż torf.

Ostatnim, najdłuższym etapem był metamorfizm – proces, w którym węgiel brunatny pod wpływem jeszcze większego ciśnienia i temperatury przekształcał się w węgiel kamienny. W wyniku tego procesu zawartość pierwiastka węgla zwiększała się do 75-97%. Co ciekawe, najwyższą klasą węgla kamiennego jest grafit, składający się niemal wyłącznie z czystego węgla. Im dłużej trwał proces uwęglenia, tym wyższa jest jakość i kaloryczność powstałego węgla.

Warunki niezbędne do powstania złóż węgla

Tworzenie się złóż węgla kamiennego wymagało spełnienia szeregu specyficznych warunków geologicznych i środowiskowych. Kluczowym czynnikiem był odpowiedni klimat – gorący i wilgotny, sprzyjający bujnemu rozwojowi roślinności. Takie warunki panowały właśnie w okresie karbonu, kiedy to na terenach dzisiejszej Polski, Europy i innych części świata rozwijały się gęste lasy i bagna. Obecność obszarów podmokłych – bagien, mokradeł czy płytkich zbiorników wodnych – była niezbędna, aby obumarła materia roślinna gromadziła się, zamiast ulegać całkowitemu rozkładowi.

Proces uwęglenia mógł zachodzić tylko w warunkach ograniczonego dostępu tlenu. Brak tlenu (warunki beztlenowe) hamował całkowity rozkład materii organicznej, umożliwiając jej stopniową transformację. Dodatkowo, bakterie anaerobowe (żyjące bez dostępu do tlenu) odgrywały istotną rolę w pierwszych etapach przemian biochemicznych materiału roślinnego. Z czasem, gdy warstwa torfu została przykryta osadami, zaczęły działać dwa kluczowe czynniki: ciśnienie i temperatura.

Wysokie ciśnienie, wynikające z masy nadległych warstw skalnych, powodowało kompresję torfu i wypieranie z niego wody. Jednocześnie podwyższona temperatura, będąca efektem zarówno głębokiego zalegania, jak i procesów geologicznych zachodzących w skorupie ziemskiej, przyspieszała reakcje chemiczne prowadzące do wzbogacania materii organicznej w pierwiastek węgiel. Ta kombinacja warunków, działająca przez miliony lat, doprowadziła do powstania cennego surowca, jakim jest węgiel kamienny.

• Jak długo trwał proces powstawania węgla kamiennego?
  Proces powstawania węgla kamiennego trwał miliony lat. Szacuje się, że węgiel kamienny powstawał w okresie od 360 do 28 milionów lat temu.
• Z jakich roślin powstał węgiel kamienny?
  Węgiel kamienny powstał głównie z olbrzymich widłaków, skrzypów, paproci nasiennych, kordaitów oraz roślin nagozalążkowych i okrytozalążkowych.
• Jaka jest zawartość pierwiastka węgla w węglu kamiennym?
  Węgiel kamienny zawiera od 75% do 97% pierwiastka węgla. Im dłużej trwał proces uwęglenia, tym większa jest zawartość węgla w skale.
• Jakie są główne etapy powstawania węgla kamiennego?
  Główne etapy to: rozwój bujnej roślinności, gromadzenie się obumarłej roślinności, przekształcenie masy roślinnej w torf, zasypanie torfu skałami osadowymi, przekształcenie torfu w węgiel brunatny, a następnie przekształcenie węgla brunatnego w węgiel kamienny.
• Czy proces powstawania węgla kamiennego wciąż zachodzi?
  Tak, proces uwęglenia zachodzi również współcześnie, jednak ze względu na jego powolność, węgiel, który powstaje obecnie, będzie dostępny dopiero za 10-100 milionów lat.

ŹRÓDŁO:

• [1]https://www.factum.net.pl/2021/03/01/jak-powstaje-wegiel/[1]
• [2]https://czornydiament.pl/jak-powstaje-wegiel-kamienny/[2]
• [3]https://kuzniaplakatu.pl/jak-powstal-wegiel-kamienny-proces-warunki-i-tajemnice-geologicznej-historii[3]

Proces uwęglenia – jak materia organiczna zmienia się w węgiel kamienny

Proces uwęglenia to fascynujący ciąg przemian, podczas którego materia organiczna przekształca się stopniowo w węgiel kamienny. W trakcie tego procesu następuje stopniowy wzrost procentowy zawartości pierwiastka węgla, przy jednoczesnym zmniejszeniu zawartości innych pierwiastków, takich jak tlen i wodór. Można powiedzieć, że uwęglenie to swego rodzaju podróż materii roślinnej w kierunku coraz czystszej formy węgla. Zmniejsza się także zawartość składników lotnych, a zwiększa ciepło spalania – parametr decydujący o wartości energetycznej paliwa.

Z perspektywy petrograficznej, czyli nauki zajmującej się badaniem skał, podczas uwęglenia wzrasta zdolność odbicia światła (tzw. refleksyjność witrynitu). Makroskopowo proces ten powoduje wyraźne zmiany w wyglądzie materiału – od brunatnych odcieni torfu po czarną barwę węgla kamiennego, wraz ze wzrostem intensywności połysku oraz ciężaru właściwego.

Fazy procesu uwęglenia

Faza biochemiczna – to początkowy etap, podczas którego następuje nagromadzenie materii organicznej i jej częściowy rozkład. W warunkach bagiennych, przy ograniczonym dostępie tlenu, zachodzą procesy takie jak próchnienie, butwienie, torfienie i gnicie. Za te procesy odpowiadają głównie mikroorganizmy rozkładające materię roślinną. W tej fazie decyduje się skład petrograficzny przyszłego węgla. Faza biochemiczna kończy się w momencie przykrycia materii organicznej przez materię mineralną, np. w wyniku spływów osadów czy powstania gleby zwietrzelinowej.

Faza geochemiczna – rozpoczyna się po przykryciu materii organicznej warstwami osadów mineralnych. W tej fazie zachodzą właściwe procesy uwęglenia pod wpływem trzech kluczowych czynników: ciśnienia, temperatury i czasu. Faza ta obejmuje dwa główne etapy: diagenezę (przekształcenie torfu w węgiel brunatny) oraz metamorfizm (przekształcenie węgla brunatnego w węgiel kamienny).

Czynniki wpływające na proces uwęglenia

Uwęglenie materii organicznej nie byłoby możliwe bez specyficznych warunków geologicznych. Do najważniejszych czynników determinujących ten proces należą:

• Ciśnienie – wynikające z masy nadkładu skalnego, powoduje kompresję materii organicznej i usuwanie z niej wody
• Temperatura – wzrasta wraz z głębokością zalegania i przyspiesza reakcje chemiczne
• Czas – proces uwęglenia trwa miliony lat, co pozwala na głębokie przemiany biochemiczne
• Brak dostępu tlenu – hamuje całkowity rozkład materii organicznej, umożliwiając jej transformację

Metamorfizm węgla może przebiegać na różne sposoby – jako metamorfizm statyczny (wywołany ciężarem nadległych warstw), termiczny (pod wpływem intruzji magmowych) lub dynamiczny (związany z procesami tektonicznymi). Każdy z tych rodzajów metamorfizmu nadaje powstającemu węglowi specyficzne właściwości, co tłumaczy różnorodność typów węgla kamiennego występujących w przyrodzie.

W miarę postępu procesu uwęglenia zmieniają się nie tylko właściwości chemiczne, ale również fizyczne materii. Węgiel staje się twardszy, bardziej zwarty, zmniejsza się jego wilgotność, a zwiększa kaloryczność. Te cechy decydują o późniejszej przydatności przemysłowej poszczególnych odmian węgla kamiennego.

Warunki geologiczne niezbędne do powstania węgla kamiennego

Formowanie się złóż węgla kamiennego wymagało specyficznych struktur geologicznych, które umożliwiały gromadzenie i zachowanie materii organicznej przez miliony lat. Najważniejszym elementem były zapadliska skorupy ziemskiej, zwane geosynklinami, które tworzyły naturalne „pułapki” na materiał roślinny. Te podłużne obniżenia terenu powstawały w wyniku powolnych ruchów tektonicznych, prowadzących do subsydencji – stopniowego obniżania się pewnych obszarów skorupy ziemskiej.

W takich zapadliskach powstawały rozległe baseny sedymentacyjne, które stanowiły idealne środowisko dla rozwoju torfowisk węglotwórczych. Czy wiesz, że największe złoża węgla kamiennego tworzyły się właśnie na obszarach stale się obniżających? Proces sedymentacji, czyli osadzania się materiału, był kluczowy dla powstawania kolejnych warstw, które z czasem przekształcały się w pokłady węgla.

Typy basenów węglotwórczych

W geologii wyróżniamy dwa główne typy środowisk, w których powstawały złoża węgla kamiennego:

• Złoża paraliczne – tworzyły się na obszarach przybrzeżnych, gdzie morze okresowo zalewało tereny bagienne
• Złoża limniczne – powstawały w głębi lądu, w obniżeniach wypełnionych wodą słodką
• Złoża przejściowe – łączyły cechy obu powyższych typów, często związane ze zmianami poziomu morza
• Złoża tektoniczne – powstawały w zapadliskach tektonicznych, gdzie materia organiczna gromadziła się szczególnie intensywnie

Kluczowym elementem dla zachowania materii organicznej były warunki anoksji (braku tlenu) panujące w basenach sedymentacyjnych. Bez tych specyficznych warunków biochemicznych, szczątki roślinne uległyby całkowitemu rozkładowi, zamiast przekształcać się w węgiel. Można powiedzieć, że paradoksalnie, to właśnie brak tlenu „zakonserwował” materię organiczną dla przyszłych pokoleń.

Procesy geotektoniczne odgrywały również istotną rolę w późniejszych etapach uwęglenia. Ruchy skorupy ziemskiej w okresie waryscyjskim (hercyńskim) doprowadziły do sfałdowania warstw skalnych, zwiększając ciśnienie i temperaturę w głębszych partiach skorupy. To właśnie te czynniki przyspieszyły metamorfizm węgla, podnosząc jego jakość i zawartość pierwiastka węgla.

Procesy geologiczne kształtujące pokłady węgla

W tworzeniu się złóż węglowych szczególną rolę odgrywały procesy diagenetyczne, będące drugim stadium uwęglania. Diageneza to zespół procesów fizykochemicznych zachodzących w osadach po ich depozycji, ale przed metamorfizmem. To fascynujące, że w trakcie diagenezy następowało stopniowe przekształcanie torfu w węgiel brunatny, przy jednoczesnej zmianie właściwości fizycznych i chemicznych materiału.

Kolejnym istotnym procesem był metamorfizm węgla, który decydował o ostatecznej jakości surowca. Wyróżniamy trzy główne rodzaje metamorfizmu wpływające na powstający węgiel:

• Metamorfizm statyczny – wywołany ciężarem nadległych warstw
• Metamorfizm termiczny – związany z podwyższoną temperaturą, często w pobliżu intruzji magmowych
• Metamorfizm dynamiczny – wynikający z procesów tektonicznych i naprężeń w skorupie ziemskiej

Czy zastanawiałeś się kiedyś, dlaczego niektóre pokłady węgla są grubsze od innych? Odpowiedź leży właśnie w warunkach geologicznych. Procesy subsydencji miały różne tempo w różnych miejscach, co bezpośrednio wpływało na miąższość powstających pokładów. Tam, gdzie obniżanie się terenu było stopniowe i trwało długo, powstawały najgrubsze złoża węgla.

Ważną rolę odgrywały również cykle sedymentacyjne, związane ze zmianami poziomu morza lub aktywności tektonicznej. Każdy cykl pozostawiał charakterystyczne ślady w postaci sekwencji warstw skalnych, które dziś pomagają geologom odtworzyć historię powstawania złóż węgla kamiennego na danym obszarze.

Historia powstawania złóż węgla kamiennego w erze paleozoicznej

Era paleozoiczna, a szczególnie okres karboński (358,9-298,9 milionów lat temu), to czas, kiedy na Ziemi powstawały największe złoża węgla kamiennego, które dziś eksploatujemy. Nazwa „karbon” nie jest przypadkowa – pochodzi właśnie od łacińskiego słowa „carbo” oznaczającego węgiel. W tym okresie na naszej planecie panował gorący i wilgotny klimat, sprzyjający bujnemu rozwojowi roślinności, szczególnie w regionach przyrównikowych.

Ziemia wyglądała wtedy zupełnie inaczej niż dzisiaj. Według teorii tektoniki płyt, pod koniec syluru (okres poprzedzający karbon) rozpoczął się proces wypiętrzania osadów morskich, znany jako orogeneza hercyńska. Czy wiesz, że właśnie wówczas zaczęły formować się takie pasma górskie jak Ural, Appalachy czy nasze rodzime Góry Świętokrzyskie i Sudety? Te ruchy tektoniczne stworzyły idealne warunki do powstawania zagłębień, w których mogły tworzyć się złoża węgla.

Karbońskie lasy i ich rola w powstawaniu węgla

Karbońskie lasy znacząco różniły się od znanych nam dzisiaj. Dominowały w nich olbrzymie widłaki, skrzypy i paprocie, osiągające wysokość nawet kilkudziesięciu metrów. To właśnie te pradawne rośliny, w wyniku długotrwałych procesów geologicznych, przekształciły się w pokłady węgla kamiennego, które dziś zasilają naszą cywilizację. Warunki klimatyczne sprzyjały ich intensywnemu wzrostowi – wysoka wilgotność i temperatura pozwalały na ciągłe narastanie biomasy.

W karbonie możemy wyróżnić dwa zasadnicze podokresy, mające znaczenie dla powstawania węgla:

• Missisip (karbon dolny) – okres formowania się mniejszych złóż węgla, głównie w środowisku morskim
• Pensylwan (karbon górny) – główny okres powstawania największych złóż węgla kamiennego w środowiskach lądowych
• Przejście między tymi okresami związane było z istotnymi zmianami klimatycznymi i tektonicznymi
• Najintensywniejsze procesy węglotwórcze miały miejsce właśnie w pensylwanie

Warto zauważyć, że flora karbońska wykazywała ogromną różnorodność. W miarę upływu czasu i zmian klimatycznych następowały również zmiany w składzie gatunkowym roślinności, co później przekładało się na różnice w jakości powstającego węgla.

Paleozoiczne baseny węglonośne na świecie

W okresie karbońskim na Ziemi powstało wiele basenów sedymentacyjnych, które dzisiaj stanowią największe złoża węgla kamiennego. Proces ten przebiegał w różnych częściach ówczesnego superkontynentu Pangei, którego formowanie zakończyło się właśnie w permie – następnym po karbonie okresie ery paleozoicznej.

Fascynującym aspektem geologii złóż węgla jest ich różnorodność wynikająca z odmiennych warunków powstawania. Złoża paleozoiczne możemy podzielić na kilka głównych typów, w zależności od środowiska ich powstawania:

Typy złóż węgla kamiennego z ery paleozoicznej

Złoża geosynklinalne – powstawały w rozległych obniżeniach skorupy ziemskiej, cechują się fałdowym charakterem górotworu i dużą miąższością serii węglowych. Choć stanowią tylko około 1% światowych złóż, to często zawierają węgiel o zróżnicowanej jakości. Do tego typu należą złoża znajdujące się w Sudetach i Górach Świętokrzyskich.

Złoża platformowe – charakteryzują się brakiem znaczących zaburzeń tektonicznych, zawierają mniejszą ilość pokładów o stabilnej miąższości. Ten typ złóż jest bardziej rozpowszechniony i łatwiejszy w eksploatacji.

Złoża przejściowe – łączące cechy obu powyższych typów, tworzące się w zapadliskach przedgórskich i śródgórskich, o miąższości od 200 do 5000 metrów. Często mają cechy zarówno limniczne (jeziorne) jak i paraliczne (przybrzeżne).

Znaczenie paleozoicznych złóż w historii ludzkości

Złoża węgla powstałe w erze paleozoicznej mają fundamentalne znaczenie dla rozwoju cywilizacji ludzkiej. To właśnie dzięki ich odkryciu i wykorzystaniu możliwa była rewolucja przemysłowa w XVIII wieku. Historycznie pierwszym regionem, który na masową skalę zaczął korzystać z węgla kamiennego była Anglia pod koniec XVI wieku, co stanowiło odpowiedź na kryzys energetyczny spowodowany brakiem drewna i początkiem małej epoki lodowej.

W Polsce historia wykorzystania paleozoicznych złóż węgla kamiennego sięga XVI wieku, choć pierwsze próby datuje się nawet na XII wiek. Intensywny rozwój górnictwa nastąpił jednak dopiero w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy węgiel zaczęto stosować w hutnictwie. Szczególnie bogate złoża karbońskie znajdują się na obszarze Górnego Śląska, gdzie wydobycie węgla udokumentowano już w 1657 roku w kopalni odkrywkowej w Murckach.

Warto zauważyć, że geologiczne bogactwo złóż paleozoicznych było nierównomiernie rozłożone geograficznie, co miało ogromny wpływ na późniejszy rozwój przemysłowy poszczególnych regionów i krajów. Dostęp do bogatych złóż węgla stał się jednym z kluczowych czynników decydujących o sile gospodarczej mocarstw w XIX i XX wieku.

Rodzaje i właściwości węgla kamiennego zależne od procesu powstawania

Stopień uwęglenia bezpośrednio wpływa na właściwości i klasyfikację powstałego surowca. Im dłużej trwał proces uwęglenia oraz im wyższe były parametry ciśnienia i temperatury, tym większa zawartość pierwiastka węgla w skale. Fascynujące jest to, że w miarę postępu procesu uwęglenia zwiększa się nie tylko zawartość węgla pierwiastkowego, ale także zmienia się struktura mikroskopowa i właściwości fizykochemiczne materiału.

Warto wiedzieć, że największą wartość opałową posiadają węgle średnio uwęglone, a nie te o najwyższym stopniu uwęglenia. Dlaczego? Otóż w węglach średnio uwęglonych zawartość wodoru pozostaje nadal wysoka, podczas gdy zawartość tlenu znacząco spada, co łącznie daje optymalną kaloryczność.

Klasyfikacja węgla według stopnia uwęglenia

W zależności od zawartości pierwiastka węgla wyróżniamy kilka głównych gatunków węgli kopalnych:

• Torf – zawierający poniżej 60% węgla, pierwszy etap procesu uwęglenia
• Węgiel brunatny – z zawartością 62-75% węgla, cechuje się brązową barwą i wysoką wilgotnością
• Węgiel kamienny – zawierający 75-97% węgla, ma czarną barwę i dobrą kaloryczność
• Antracyt – 92-95% zawartości węgla, najwyższy stopień uwęglenia węgla kamiennego
• Szungit – do 99% zawartości węgla, rzadko spotykany

Każdy z tych etapów uwęglenia odzwierciedla konkretne warunki geologiczne i czas działania procesów metamorficznych na pierwotną materię roślinną. Z perspektywy petrograficznej możemy zaobserwować wzrost zdolności odbicia światła, czyli tzw. refleksyjności witrynitu, co stanowi ważny wskaźnik przy badaniach geologicznych.

Typy węgla kamiennego i ich zastosowanie

Polska Norma dzieli węgiel kamienny na typy określające jego przydatność technologiczną. Typ 31 (węgiel płomienny) o wartości opałowej 20-26 MJ/kg charakteryzuje się dużą zawartością części lotnych i długim, świecącym płomieniem, idealnym do zastosowań w piecach przemysłowych i domowych.

Typ 32 (gazowo-płomienny) ma wyższą wartość opałową (26-29 MJ/kg) i jest popularny w gospodarstwach domowych. Typ 33 (gazowy) osiąga 29-31 MJ/kg, ale jest trudniejszy w spalaniu. Szczególnie cenne są węgle typu 34 i 35, wykorzystywane w koksownictwie ze względu na doskonałą spiekalność i wysokie ciśnienie rozprężania. Natomiast węgiel typu 41 i 42 (antracytowy i antracyt) znajduje zastosowanie jako paliwo specjalne w paleniskach o wymagających parametrach.

Mikroskopowe składniki węgla i ich wpływ na właściwości

Na poziomie mikroskopowym węgiel kamienny składa się z macerałów – organicznych odpowiedników minerałów. Dzielą się one na trzy główne grupy:

• Grupa witrynitu – powstała ze zdrewniałych części roślin, najczęściej występująca
• Grupa liptynitu – bogata w części lotne, utworzona z żywic, wosków i sporyn
• Grupa inertynitu – o wysokiej zawartości węgla pierwiastkowego i niskiej zawartości wodoru i tlenu

Badania pokazują, że w węglach średnio uwęglonych skład macerałowy ma istotny wpływ na właściwości sorpcyjne. Wzrost zawartości inertynitu zwiększa pojemność sorpcyjną węgla względem metanu, podczas gdy wzrost zawartości witrynitu ją zmniejsza. Ma to ogromne znaczenie praktyczne przy eksploatacji metanu z pokładów węglowych.

Sortymenty węgla kamiennego

Niezależnie od typu i klasy, węgiel kamienny klasyfikuje się również pod względem uziarnienia. Sortymenty grube (powyżej 25 mm) obejmują kęsy, kostki i orzechy. Sortymenty średnie (5-30 mm) to groszki i grysiki, a sortymenty miałowe mają ziarna poniżej 6 mm.

Ta klasyfikacja ma praktyczne znaczenie – większe frakcje zazwyczaj przeznaczone są do kotłów domowych i małych instalacji, podczas gdy drobniejsze znajdują zastosowanie w energetyce przemysłowej.

Fascynująca podróż przez proces powstawania węgla kamiennego pokazuje, jak skomplikowane zjawiska geologiczne i biochemiczne prowadzą do powstania surowca o tak zróżnicowanych właściwościach. Od akumulacji materii organicznej, przez fazę biochemicznych przemian torfu, aż po geochemiczną fazę uwęglenia pod wpływem wysokiego ciśnienia i temperatury – każdy etap tej transformacji pozostawia swój charakterystyczny ślad w strukturze, składzie i właściwościach węgla. To właśnie ta różnorodność pozwoliła węglowi odegrać kluczową rolę w historii ludzkiej cywilizacji, napędzając rewolucję przemysłową i pozostając ważnym surowcem energetycznym do dziś.